Autor K. Fatih Yavuz | Źródło
Polska wersja Bartosz Kleszcz

Większość terapii poznawczo-behawioralnych skupia się na awersyjnych objawach oraz problematycznych zachowaniach. Taki nacisk może ograniczyć uwagę wobec przeżyć skupionych wokół rozwoju i pomyślnego życia, takich jak związanych z przynależnością kulturową i wiarą klienta. W kontraście do tego terapia akceptacji i zaangażowania kładzie nacisk na życie zgodne z wartościami, mając na celu podwyższenie poziomu funkcjonowania, używając sensu życia jako kompasu. Dla wielu klientów jedną z najważniejszych sfer odnoszących się do życia opartego na wartościach będzie ich system przekonań religijnych.

Islam i ACT dzielą ze sobą wiele wspólnego, tak koncepcyjnie, jak i praktycznie. W książce ACT for Clergy and Pastoral Counselors: using Acceptance and Commitment Therapy to Bridge Psychological and Spiritual Care K. Fatih Yavuz, MD, podkreśla punkty styczne między sześcioma procesami ACT a tym systemem wiary. Fragmenty poniżej stanowią adaptację z powyższej książki.

Islam kładzie nacisk na postawę zwaną sabr, oznaczającą cierpliwość, wytrzymałość i wstrzemięźliwość w obliczu awersyjnych bodźców. Sabr wiąże się z wiarą i działaniem zgodnie z pełnym sensu życiem, zamiast zmagania się z awersyjnymi sytuacjami i bodźcami, czy uciekania od nich. Koran zachęca muzułmanów do dhikr, co oznacza pamięć o Allahu, oraz do działania w kierunku realizacji ich wartości zależnie od tego, czego wymaga sytuacja.

W obliczu trudnej sytuacji muzułmanom sugerowana jest cierpliwość oraz upór. Z kolei poddanie się w obliczu wyzwania w swym zaangażowaniu do realizowania wartości spotyka się w islamie z pochmurnym przyjęciem. Koran podkreśla wagę podejmowania działania nawet w obliczu impulsów do ucieczki przed bólem.

Obserwujemy także zbieżność jeśli chodzi o skupianie się na krótkoterminowych przyjemnościach. ACT proponuje jako alternatywę tworzenie długoterminowo bogatego i pełnego sensu życia, z akceptacją jako sposobem poszerzania swego repertuaru działań związanych z wartościami. Islam także podejmuje temat behawioralnej przesady i kierowania się własnym apetytem, nawet kiedy jest on w konflikcie z wartościami – kieruje muzułmanów w stronę długoterminowych konsekwencji i sugeruje konkretne przykłady działań mających pomóc pozostać na tej ścieżce.

Islam, zamiast unikania, wskazuje jako właściwą ścieżkę bycie w chwili obecnej (dhikr) i utrzymywanie behawioralnego schematu działań zgodnych z wartościami. Wierzący otrzymują zalecenie skupienia się na długoterminowych konsekwencjach, a nie na bezpośrednich pozytywnych zyskach. Strategia akceptacji i gotowości promowana w ACT może być przez to użyteczna także lub szczególnie wobec muzułmańskich klientów.

W Koranie Allah wykorzystuje określenie na negatywne myśli waswasa (powtarzające się, nieuzasadnione wątpliwości i lęki), które odnoszą się zwłaszcza do tematów wiary:

I stworzyliśmy już człowieka, i wiemy, co jego Ja (nafs) szepcze (waswasa) do niego, i jesteśmy bliżej niego niż jego własne życiodajne żyły. (Qaf #16)

Koran korzysta z przyjęcia odpowiedniej perspektywy (“Ja/nafs” oraz „my”), aby oddzielić treści waswasa od samych ludzi. Poza naciskiem położonym na defuzję, znajdujemy w tym także odwołania do świadomości jako bliskości Allaha i ludzi, co stanowi przypomnienie o przepełnieniu życia sensem oraz byciu jedną całością. Waswasa funkcjonuje oprócz tego jako metoda nazywania tych myśli, co także stanowi rodzaj defuzji.

Zgodnie z Koranem, ludzie mają zachowywać się w zgodzie z ich wartościami, a nie według własnego procesu myślenia, zawsze podatnego na różne deficyty.

Być może nienawidzisz czegoś, a będzie to dla ciebie dobre. Może kochasz coś, a będzie to dla ciebie złe. Allah wie, podczas gdy ty nie. (Baqarah #216)

Punktem widzenia islamu tutaj jest zachęcać, aby spojrzeć na swe myślenie z pewnej perspektywy, jak i zachęta do podejmowania działania w zgodzie z wartościami, zamiast sugerować zmianę stylów myślenia.

Zgodnie z islamem Allah tworzy każdy pojedynczy moment, stąd jeśli ma się komuś udawać życie pełne czy też doświadczanie sensowności życia, musi ta osoba być świadoma każdego momentu.

Bycie w chwili obecnej oraz działanie na rzecz wartości, bez silnego przywiązania do przeszłości i przyszłości, stanowi fundamentalną zasadę w islamie.

Jeśli Dzień Sądu nadejdzie, gdy ty będziesz sadzić drzewo, nie przerywaj, sadź je dalej. (Pekcan, 2013)

Powyższy cytat stanowi zarazem przykład podejścia opartego na wartościach i na procesie, zamiast takiego skupionego wokół celów.

Koran sugeruje budowanie uważności przez praktykę modlitewną, zwłaszcza w trudnych sytuacjach. Wychwalanie w trudnych czasach może pomóc danej osobie uwolnić się z poznawczego zapętlenia i sprowadzić tego kogoś do świadomości skupionej na chwili obecnej.

Inne nieodłączne działanie inspirowane islamem, zwane tawba, oznacza powracanie na właściwą ścieżkę. Tawba stanowi unikalny rodzaj drogi, którego kierunkiem jest właśnie skoncentrowana wokół tu i teraz uwaga oraz podejmowania wartościowych działań. Wyciąga kogoś z ruminatywnych procesów koncentrowania się na porażkach i motywuje, aby podejmować pełne sensu kroki. Jedyne, czego do tego potrzebna, to szczerej intencji, więc tawba może być realizowane kiedykolwiek, gdziekolwiek, a zwłaszcza w czasach porażek. Sławna hadis Proroka Mahometa mówi:

Tak długo jak słońce wstaje na wschodzie, tak długo drzwi tawby pozostają otwarte.

Islam wymaga podjęcia działania na rzecz długoterminowych wartości także jako alternatywa wobec inspirowania się wewnętrznymi przeżyciami czy narracjami na własny temat. Ostatecznie, podług wykładni wiary, ludzie są sprawdzani przez Allaha tylko na bazie ich działań. Jak wspomniałem wcześniej, tawba skupia się na zmianie zachowania – nic innego niż czyjeś zachowanie nie musi się zmienić. W związku z tym przywiązanie do narracji na własny temat po tawba nie jest już konieczne, nawet jeśli te narracje wiążą się w jakiś sposób z grzeszeniem.

Koran mówi, że ludzie posiadają wielopoziomowe poczucie Ja (nafs). Każda osoba ma nafs, który może mu służyć i dobrze, i źle, a oprócz tego samooskarżające nafs, a obok tego jeszcze nafs, które może wybrać, które nafs realizować, a które nie. Z perspektywy ACT pierwsze nafs wydaje się być niemalże tożsame ze skonceptualizowanym Ja, drugie – samooskrażające nafs – wydaje się być równe Ja jako procesowi, a trzecie poczucie nafs to Ja jako kontekst.

Wartości mogą być najbardziej kompatybilną sferą między islamem a ACTem. Ogólnym przekazem islamu dla ludzkości jest ukazanie tymczasowości tego świata oraz ludzkiego życia. Według Koranu najważniejszą postawą danej osoby w obliczu tej wiedzy jest podtrzymanie działania zgodnego z jej wartościami.

Islam zachęca do cierpliwości, do przyjęcia długoterminowej perspektywy (wliczającej także życie pośmiertne) oraz do świadomości nadejścia dnia sądu, który oceni schematy behawioralnego zaangażowania danej osoby. Nie różni się to niczym od metafory nagrobka, na którym chcielibyśmy mieć napisane najcenniejsze rzeczy z naszego życia – często używanego w ACT.  

Praca ACT skupia się na podejmowaniu działań tworzących spójny, zgodny z wartościami sens życia. Patrząc takim okiem, moralne i społeczne zasady zachowania, na które kładzie nacisk islam, mogą być widziane jako właśnie jako proces zaangażowanego działania.

Islam, tak jak ACT, promuje konkretne angażowanie się w wartości. Podejmowanie prawych działań przewija się przez Koran ponad sto razy, przenikając wszystkie sfery ludzkiego życia.

Koran wspomina także o podejmowaniu działań krok po kroku:

Allah nie napełnia duszy inaczej niż w sposób, który jest zgodny z jej pojemnością. (Baqarah #286)

W wierze muzułmańskiej kacisk kładzie się na łatwiejsze do podjęcia działanie oraz skupianie się na nim kawałek po kawałku. Wiara w Allaha to za mało, jeśli ktoś nie przekształca jej w działanie, a najlepszą drogą ku temu jest stabilne robienie małych kroczków. Wydaje się to zgodne z tym, jak ACT widzi najlepsze sposoby tworzenia schematów zaangażowanego działania.

Podobieństwa między ACT a islamem wydają się wiele większe niż różnice, a z racji szerokiego konceptualnego nachodzenia się, także muzułmańskie podejście do tego tematu ma szansę na wkład do ACT oraz kontekstualnych nauk o zachowaniu. Sama świadomość tych podobieństw może pomóc tak religijnym przewodnikom, jak i profesjonalistom zdrowia psychicznego w tym, aby podczas pracy z klientami wyznającymi Islam stosować ACT jako psychoterapię opartą na dowodach.